Η τέχνη εναντίον της κακοποίησης του περιβάλλοντος [Σοφία Κυριακού]

Σοφία Κυριακού: Ποια πιστεύετε ότι είναι η στάση του ανθρώπου σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον σήμερα;

Αναστασία Ψειρίδου: Πιστεύω ότι δεν υπάρχει πια «φυσικό» περιβάλλον εδώ που ζούμε. Αυτό που θεωρούμε «φυσικό» είναι συνήθως δομημένο και τεχνητό. Και οι ελάχιστοι θύλακες «φυσικού» που έχουν απομείνει (α) είναι μικροί για να υποστηρίξουν την αρχική βιοποικιλότητα του πλανήτη και (β) είναι αρκετά μακριά από την άγρια μορφή τους. Για παράδειγμα, φτιάχνουμε μονοπάτια και βάζουμε σήμανση για να απολαμβάνουμε απρόσκλητοι τους περιπάτους μας εκεί που θα έπρεπε να μην πατάμε ποτέ γιατί αποτελούν το σπίτι άλλων πλασμάτων.

Επίσης υπάρχει αποξένωση του ανθρώπου από το φυσικό περιβάλλον. Ο σημερινός άνθρωπος βλέπει το τεχνητό περιβάλλον και δυσκολεύεται να δει τι υπήρχε πριν από αυτό. Για παράδειγμα, στη γειτονιά μου υπήρχε δάσος και λύκοι το 1950. Το έχω ακούσει από αφηγήσεις. Τώρα υπάρχουν κατοικίες με καλλωπισμένους κήπους. Ο σημερινός άνθρωπος βλέπει μια τέτοια κατοικία ως δείγμα «προόδου» και ευημερίας ενώ θα έπρεπε, αντί για αυτό, να βλέπει την τεράστια εξάπλωση του ανθρώπινου πληθυσμού και των αναγκών του, που κυριολεκτικά, και με βία, καταπίνουν το φυσικό περιβάλλον και τους άλλους κατοίκους του πλανήτη.

Σοφία Κυριακού: Τι έχει αλλάξει με την πάροδο των χρόνων;

ΑΨ: Έχει αυξηθεί η επίπτωση της ανθρωπότητας στο περιβάλλον. Λόγω του (υπερ)πλη­θυσμού και της (υπερ)κατανάλωσης. Απόδειξη γι’ αυτό είναι το αυξανόμενο οικολογικό αποτύπωμα της ανθρωπότητας και το οικολογικό έλλειμμα στο οποίο βρισκόμαστε από το 1971 και μετά. “Ευημερούμε” δηλαδή πέραν των δυνατοτήτων μας. Να σημειωθεί ότι το οικολογικό αποτύπωμα ΔΕΝ μετρά την χρήση μη ανανεώσιμων πόρων (ορυκτά καύσιμα, μέταλλα) που χρησιμοποιούμε για τις ανάγκες μας και αυξάνονται σε όγκο κάθε χρόνο. Η αύξηση της χρήσης τους σημαίνει, σε γενικές γραμμές, αύξηση του κόστους τους (απαιτεί όλο και περισσότερους πόρους η ανακάλυψη και χρήση νέων κοιτασμάτων) αλλά και αύξηση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που δημιουργεί η εξόρυξη και χρήση τους. Και άλλες αυξήσεις λοιπόν σε έναν πεπερασμένο πλανήτη, από μια ανθρωπότητα που ήδη λειτουργεί (ευημερεί) εκτός κάποιων πλανητικών ορίων.

_{Η τρέχουσα κατάσταση για 7 πλανητικά όρια. Πηγή: Steffen et al (2015). Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet. Science. DOI: 10.1126/science.1259855.}

ΣΚ: Πώς θα μπορούσε η εικαστική κοινότητα να ευαισθητοποιήσει το κοινό στην υιοθέτηση οικολογικής συνείδησης, ως καθημερινή πρακτική;

ΑΨ: Η τέχνη μπορεί γενικά να συγκινήσει. Η τέχνη επιδρά στο συναίσθημα. Και αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί μπορεί να αποτελέσει την κινητήρια δύναμη για αλλαγές. Όμως δεν νομίζω ότι το συναίσθημα από μόνο του αρκεί για να οδηγήσει τον αποδέκτη στο να ξεφύγει από την παθητική αποδοχή της πληροφορίας και προς την ανάληψη λογικής, συνειδητής, και συνειδητοποιημένης δράσης. Χρειάζεται κατά τη γνώμη μου η τέχνη να συνδυαστεί με επιπλέον στοιχεία ώστε το συναίσθημα και ο προβληματισμός να μεταφραστεί σε συγκεκριμένη δράση και μάλιστα αποτελεσματική δράση. Ήτοι να συνδυαστεί με:

(1) Σαφή, και στοχευμένο στην ανθρώπινη συμπεριφορά, ορισμό/διατύπωση του προβλήματος (π.χ. το πρόβλημα δεν είναι τα καλαμάκια που εμφανίζονται μόνα τους, αλλά η ανθρώπινη συμπεριφορά που δημιουργεί σκουπίδια μίας χρήσης, που χρησιμοποιεί πλαστικό, που χρησιμοποιεί μη ανανεώσιμους πόρους, που χρησιμοποιεί ανανεώσιμους πόρους περισσότερους από όσους μπορεί να αναγεννήσει η γη, κ.λπ.).

(2) Την παροχή δεδομένων σχετικά με την έκταση και τη σοβαρότητα του προβλήματος και όσους πληθυσμούς (ανθρώπων και άλλων ζώων) πλήττονται από το πρόβλημα. Αυτό θα συνεισφέρει νομίζω στο να ξεφύγει ο νους από το να θεωρεί την επίδραση του ανθρώπου στο περιβάλλον ως αποκλειστικά αισθητικό θέμα και να το δει όπως πραγματικά είναι: ουσιαστικό θέμα που προκαλείται από, και απειλεί, την ανθρώπινη επιβίωση. Και δυστυχώς ταυτόχρονα απειλεί και την επιβίωση άλλων, μη ανθρώπινων, ζώων, τα οποία εκτοπίζουμε με βία λόγω της εξάπλωσης του πληθυσμού μας και των αναγκών μας.

(3) Την σύνδεση της καθημερινής ατομικής συμπεριφοράς μας με το πρόβλημα (π.χ. ότι χωρίς χρήση καλαμακιού δεν θα υπήρχαν καλαμάκια στη θάλασσα, χωρίς κατανάλωση πανών/μπατονετών/αναδευτήρων/κυπέλλων καφέ δεν θα υπήρχαν αυτά στη θάλασσα, χωρίς κατανάλωση ψαριών δεν θα υπήρχαν τα δίχτυα-φαντάσματα (ghost nets), χωρίς κατανάλωση ζωικών δεν θα υπήρχε η τεράστια ανάγκη για αποψίλωση δασών, κ.λπ.).

(4) Την παροχή συγκεκριμένων τρόπων δράσης που να σκοπεύουν στην αντικατάσταση της συμπεριφοράς και όχι σε ευχολόγια για μείωση της εμφάνισής της (π.χ. «μπορείς και χωρίς καλαμάκι. Υπάρχει επίσης καλαμάκι από αλουμίνιο, ή σιτάρι, ή μακαρόνι» αντί για «ας μειώσουμε τα πλαστικά καλαμάκια»). Δεδομένου ότι πάντοτε υπάρχουν reducers και non-doers, θα πρέπει να δώσουμε έμφαση στο να δημιουργήσουμε doers που εξαλείφουν συμπεριφορές. Αυτοί με τη σειρά τους θα λειτουργήσουν ως aspirational figures και θα παρασύρουν τους reducers και τους non-doers. Αν απεναντίας προωθήσουμε την έννοια της μείωσης, τότε κάθε επίπεδο μείωσης θα φαίνεται επιθυμητό στο άτομο και έτσι πιστεύω θα μειωθεί συνολικά κατά πολύ το κίνητρο των ανθρώπων για πραγματοποίηση σοβαρών αλλαγών.

(5) Την παροχή δεδομένων σύγκρισης δύο ή περισσότερων διαφορετικών δράσεων σε σχέση με το αποτέλεσμα (π.χ. παράγονται Χ καλαμάκια το χρόνο => ο μέσος άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την χρήση Χ καλαμακιών το χρόνο, άρα κάθε άνθρωπος που εξαλείφει την συνήθεια πετυχαίνει Χ μείωση της παραγωγής πλαστικού. Αυτό εν συγκρίσει με την Υ συμπεριφορά μειώνει τα αέρια θερμοκηπίου τόσο % λιγότερο ή περισσότερο). Πρέπει να θέσουμε προτεραιότητες για να είμαστε αποτελεσματικοί. Το ότι κάτι μας ενοχλεί αισθητικά δεν πρέπει να του δίνει αυτομάτως προτεραιότητα στην δράση μας.

Επίσης, βοηθά (εκτός από το να συγκρίνουμε) να οδηγούμαστε προς τη μεγάλη εικόνα. Για παράδειγμα: Τα καλαμάκια αποτελούν μόνο το 0,5% του πλαστικού που βρίσκεται στον ωκεανό. Τα δίχτυα ψαρέματος το 10-50% (σύμφωνα με διαφορετικές πηγές). Και υπάρχουν πολλά άλλα πεταμένα υλικά στη θάλασσα. Το να εστιάζουμε μόνο στα καλαμάκια αφαιρεί χρόνο και διάθεση από το να εστιάσουμε ΚΑΙ σε άλλα θέματα π.χ. στην υποκατάσταση της μπατονέτας, της σερβιέτας, της βρεφικής πάνας, των ψαριών (που θα βοηθήσει τους θαλάσσιους πληθυσμούς να ανακάμψουν), των γαλακτοκομικών, των άλλων ζωικών προϊόντων. Ένας άνθρωπος που θα ευαισθητοποιηθεί για τα καλαμάκια θα πρέπει να ευαισθη­τοποιηθεί για τη μεγάλη εικόνα και να αποκτήσει στοιχεία δράσης και σχετικής αποτελεσματικότητας για περισσότερα συνδεόμενα θέματα φεύγοντας από ένα εικαστικό δρώμενο ευαισθητοποίησης. Αλλιώς δημιουργούμε single-issue campaigns που είναι απομονωμένες από τον ευρύτερο στόχο και τελικά δεν τον εξυπηρετούν. Ακριβώς όπως τα single issue campaigns για τα ζώα. Το να εξηγήσεις σε κάποιον ότι για να υπάρχει foie-gras ή ένα δελφινάριο βλάπτονται ζώα είναι αμφίβολο ότι θα τον κάνει να μηδενίσει τα ζώα που βλάπτει – το πιο πιθανό να συνεχίσει εν αγνοία του να βλάπτει ζώα, αλλά με άλλους τρόπους.

ΣΚ: Γιατί πιστεύετε ότι ο άνθρωπος συμπεριφέρεται κακοποιητικά στο περιβάλλον του;

ΑΨ: Είναι συνδυασμός άγνοιας και εγωκεντρισμού. Δηλ. το άτομο δεν γνωρίζει ότι η συμπεριφορά Χ δημιουργεί πρόβλημα και, αν γνωρίζει, θεωρεί ότι έχει δικαίωμα στην ευκολία και στη συνήθειά του, ακόμα και αν αυτές βλάπτουν άλλους (άλλους ανθρώπους, άλλα ζώα, τις επόμενες γενιές).

_{Έργο της Πηνελόπης Κουβαρά με τίτλο “Φλεβικό δίκτυο”. Κατασκευάστηκε με ένα παρατημένο δίχτυ (ghost net) που βρέθηκε στη θάλασσα γύρω από το νησάκι Φλέβες, στο πλαίσιο του “fleVes. The eco art project”.}

ΣΚ: Μπορούν να αποδοθούν ευθύνες στην ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά για τη φύση στις πρόσφατες καταστροφές από τις πλημμύρες και τις φωτιές στη Μάνδρα και στο Μάτι Αττικής; Αν ναι, ποιες είναι αυτές;

ΑΨ: Η εγκατάσταση ανθρώπων σε πρώην «φυσικές» περιοχές απαιτεί σχεδιασμό και υποδομές. Αν αυτές δεν υπάρχουν, τότε η αντίδραση σε περίπτωση φυσικών καταστροφών γίνεται δύσκολη και η προστασία των πολιτών επαφίεται στην τύχη.

Σίγουρα μέρος των ακραίων καιρικών φαινομένων οφείλεται στην κλιματική αλλαγή, και αυτή είναι ανθρωπογενής. Ο σημερινός άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει τη σύνδεση μεταξύ της συμπεριφοράς του (π.χ. τι τρώει σήμερα, πώς μετακινείται, τι αγοράζει) και της κλιματικής αλλαγής. Και έτσι γίνεται έρμαιο των επιπτώσεων της συμπεριφοράς του. Για να αναζητήσουμε ευθύνες θα πρέπει να κοιτάξουμε τις αγορές μας (τι υλικά αγοράζουμε; τι προϊόντα και υπηρεσίες καταναλώνουμε; πόσο επιβαρύνουν το περιβάλλον από την παραγωγή έως και μετά το τέλος της ζωής τους;) παράλληλα με το τί (δεν) κάνει το κράτος για να μας προστατεύσει.

Πολλές φορές τείνουμε να θεωρούμε ότι η άναρχη δόμηση, η δόμηση στα δάση, η δημιουργία μεταλλείων, η ρύπανση, κ.λπ. οφείλεται σε κάποιους ανώνυμους και απρόσωπους “άλλους”. Πρέπει να καταλάβουμε ότι όλοι ανήκουμε στους “άλλους”, ότι αυτοί οι “άλλοι” είμαστε εμείς οι ίδιοι και η καθημερινότητα που θέλουμε να έχουμε.

ΣΚ: Προσδίδει η τέχνη βιωματική σχέση στην προστασία του περιβάλλοντος και στη συνετή χρήση καταναλωτικών προϊόντων;

ΑΨ: Δεν είμαι τόσο ενημερωμένη για τα εικαστικά δρώμενα, αλλά θα επαναλάβω ότι νομίζω πως η τέχνη δεν μπορεί να οδηγήσει από μόνη της στην συνετή χρήση. Η τέχνη προσφέρει ευαισθητοποίηση, χρειάζεται όμως ταυτόχρονη παροχή εκπαίδευσης για να διοχετευθεί η ευαισθητοποίηση σε κοινωνικά επωφελή χρήση. Με άλλα λόγια, όταν κάποιος φεύγει συγκλονισμένος και κινητοποιημένος από ένα εικαστικό δρώμενο, θα πρέπει να φεύγει με πρακτικές και ουσιαστικές λύσεις για να εφαρμόσει, και με την ενδυνάμωση που χρειάζεται για να νιώσει ότι αποτελεί σημαντικό μέρος της λύσης. Αλλιώς νιώθει αδύναμος και ανίκανος. Όπως σε πολλά άλλα θέματα, χρειάζονται δι-επιστημονικές ομάδες για να δώσουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα σε μια εικαστική δράση.

ΣΚ: Ο Olafur Eliasson έστησε έξω από την Tate Modern 24 κομμάτια κομμάτια πάγου από το φιόρδ Nuup Kangerlua της Γροιλανδίας για να δηλώσει τη σημαντικότητα του θέματος της κλιματικής αλλαγής. Πιστεύετε ότι η τέχνη μπορεί να ευαισθητοποιήσει τον κόσμο σε θέματα σχετικά με το περιβάλλον όπως το παράδειγμα του Eliasson; Τι νέο φέρνει η τέχνη σύμφωνα με τον παραπάνω συλλογισμό;

ΑΨ: Δεν έχω δει φωτογραφίες. Από την περιγραφή σας, νομίζω ότι ο κόσμος ευαισθητοποιείται τόσο όσο, και με παρόμοιο τρόπο όπως, όταν του δείχνεις ένα κλουβί εκτροφής ζώων. Αναφέρω αυτό το παράδειγμα διότι έχω εμπειρία (πρακτική και ερευνητική) σε αυτό. Ενώ ο στόχος σου μπορεί να είναι να πάψει ο άνθρωπος να χρησιμοποιεί ζώα για τροφή και ένδυση, το να δει ένα κλουβί μπορεί να τον κάνει να πληρώνει περισσότερα χρήματα για προϊόντα υψηλότερης ευημερίας (τύπου «μεγαλύτερα κλουβιά», «ελευθέρας βοσκής», ή «εμείς τα αγαπάμε τα ζώα μας, τους τραγουδάμε νανουρίσματα όταν τα σφάζουμε»).

Με λίγα λόγια, οι τύψεις που μπορεί να δημιουργήσει ένα δρώμενο μπορεί να οδηγήσουν σε ίδιες ή παραπλήσιες κακές ή χειρότερες συμπεριφορές αν το δρώμενο δεν συνδυαστεί με σοβαρή ενημέρωση. Για παράδειγμα, μπορεί ένα άνθρωπος να συνεχίζει να τρώει όπως τρώει, να μετακινείται με αεροπλάνο κ.λπ. αλλά να κάνει δωρεές σε “άλλους” (βλ. Greenpeace) για να σώσουν αυτοί τον κόσμο για λογαριασμό του. Αλλά ο κόσμος δεν σώζεται με δωρεές ούτε με χρήματα αν δεν πάψει το άτομο τις συμπεριφορές που επιβαρύνουν.

Τέλος, το να φέρεις ένα κομμάτι πάγο από παγόβουνα μου φαίνεται εξίσου αστείο όσο το να σκοτώσεις ένα ζώο για να το δείξεις και να πεις “κοίτα τι κάνουμε στα ζώα, δεν είναι ωραίο να σκοτώνουμε”. Δεν ξέρω. Σίγουρα ο πάγος δεν έχει τη δυνατότητα του αισθάνεσθαι όπως τα ζώα, δεν του αφαιρώ το δικαίωμα στη ζωή του αν κόψω ένα κομμάτι του, αλλά παρόλα αυτά έχω ανάμεικτα συναισθήματα για το αν έχουμε δικαίωμα να καταστρέφουμε κάτι (ακόμα και άψυχο) για να ενημερώσουμε τον κόσμο.

ΣΚ: Η αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων που επηρεάζει τον άνθρωπο. Πιστεύετε ότι μπορεί τώρα να σταματήσει;

ΑΨ: Ναι, φυσικά μπορεί. Αν ξεχάσουμε τον εγωκεντρισμό μας και πάρουμε στα σοβαρά τα πορίσματα της επιστημονικής κοινότητας. Αυτό σημαίνει αλλαγές στον ρυθμό αύξησης της κατανάλωσης (τελικών προϊόντων και πόρων) και στον ρυθμό αύξησης του πληθυσμού, σε παγκόσμιο επίπεδο, και με παγκόσμια συμφωνία. Η κατανάλωση φυσικών πόρων πρέπει να μειωθεί, όπως και ο πληθυσμός να μειωθεί ή να σταθεροποιηθεί. Οι αλλαγές είναι εφικτές, αρκεί να το θελήσουμε, ατομικά και συλλογικά.

_{Εγκατάσταση του Μανώλη Μαραμπελιώτη. Χρησιμοποιεί απορρίμματα που βρέθηκαν στο νησάκι Φλέβες και στη θάλασσα γύρω του, στο πλαίσιο του “fleVes. The eco art project”.}

ΣΚ: Οι επιστήμονες έχουν περιγράψει την περίοδο που διανύουμε, από το 1950 περίπου, με τον όρο ανθρωπόκαινο, ως ένα γεωλογικό φαινόμενο που το χαρακτηριστικό του είναι το αποτύπωμα του ανθρώπου στη γη. Aυτή η οπτική είναι πλέον γεγονός. Πιστεύετε ότι σ' αυτό το φαινόμενο θα είμαστε θεατές της εξέλιξής του;

ΑΨ: Μπορούμε να είμαστε θεατές ή να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε. Και το καλύτερο που μπορούμε, όπως δείχνει η επιστημονική έρευνα, είναι να σταθεροποιήσουμε τον πληθυσμό της γης, να υιοθετήσουμε vegan διατροφή, και να αλλάξουμε τον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης σε όσο πιο low impact γίνεται. Το χαμηλότερο αποτύπωμα από όλες τις διατροφές το έχει η vegan διατροφή (βλ. ενδεικτικά τα ευρήματα της ομάδας της Οξφόρδης), κάτι που οι δημοσιογράφοι οφείλουν να αναδείξουν για να μην παραμείνουμε άπραγοι θεατές της καταστροφής μας. Ακόμα και αν δεν μας κινητοποιούν τα οφέλη στην δημόσια υγεία και τον κρατικό προϋπολογισμό από την vegan διατροφή, ακόμα και αν δεν μας κινητοποιεί η σχέση μας με τα άλλα ζώα, η μικρή επίπτωση της φυτοφαγικής διατροφής στο περιβάλλον θα πρέπει να μας κινητοποιήσει ώστε να παρακάμψουμε εδραιωμένα συμφέροντα, συνήθειες, και παραδόσεις.

_{Λυδία Μαργαρώνη, “Anthropocene”. Μια σύνθεση που δείχνει τις νέες γεωλογικές στρώσεις που δημιουργεί η κατανάλωση του σημερινού ανθρώπου. Φτιαγμένη εξ ολοκλήρου από απορρίμματα που βρέθηκαν στο νησάκι Φλέβες.}

Δεν έχουμε τον χρόνο και την πολυτέλεια, ως ανθρωπότητα, να ασχολούμαστε με το πώς θα διατηρήσουμε τις τρέχουσες καταναλωτικές μας συνήθειες απλώς επειδή μας αρέσει η γεύση του γάλακτος και του κρέατος. Θα πρέπει να κάνουμε πράξη τις προτάσεις της επιστημονικής κοινότητας, τόσο οι καταναλωτές όσο και οι επιχειρήσεις. Όμως αν περιμένουμε πρώτα από τις επιχειρήσεις, θα χάσουμε.

ΣΚ: Το παγκόσμιο οικοσύστημα αλλάζει και θεωρείται υπεύθυνος ο άνθρωπος. Μπορείτε να αναφέρετε κάποιες από τις αλλαγές που έχετε ακούσει ή παρατηρήσει;

ΑΨ: Εξαφάνιση ειδών ζώων και φυτών, μείωση βιοποικιλότητας, αύξηση θερμοκρασίας, ακραία καιρικά φαινόμενα (φωτιές, τυφώνες, πλημμύρες, υπερβολικά ζεστές ημέρες, …), περιβαλλοντική μετανάστευση, οξίνιση (acidification), ευτροφισμός, νεκρές θαλάσσιες ζώνες, έλλειψη νερού και μόλυνση νερού ακόμα και σε εύπορες περιοχές (Καλιφόρνια, Φλόριντα, Αυστραλία), κατάρρευση πληθυσμών θαλασσίων ζώων, εξάντληση εδαφών, κ.λπ. κ.λπ. είναι κάποιες όψεις της αλλαγής αυτής που έχω υπόψη μου.

_{Έργο της Σοφίας Κυριακού με τίτλο “Νησί”. Κατασκευασμένο με απορρίμματα και υλικά που βρέθηκαν στο νησάκι Φλέβες. Η Σοφία Κυριακού αναφέρει: “Αναφέρομαι στο φανταστικό, ιδεατό νησί που μοιάζει ονειρικό, πολύτιμο, ειδυλλιακό, όμως είναι φτιαγμένο από πλαστικά καλαμάκια, πλαστικά θραύσματα, απορρίμματα σε συνδυασμό με φυσικά υλικά όπως βότσαλα, κοχύλια, φύκια, ακόμα και νησιά από λάδια αυτοκινήτου. Στα σχέδιά μου απεικονίζονται νησιά που δηλώνουν την ερημιά τους. Μοιάζουν με χάρτες που τα κομμάτια στεριάς φαντάζουν καμένα, ερειπωμένα, σαν να απέχουν κατά πολύ από τα στοιχεία του γεωφυσικού χάρτη. Ορίζονται ως μετά-νησιά και είναι έκδηλη η αναφορά τους σε πραγματικά νησιά χωρίς όμως να είναι. Μοιάζουν με νησιά φαντάσματα που στερούνται την ανθρώπινη παρουσία, στερούνται όμως και οποιαδήποτε μορφή ζωής, με φανερή την ανθρώπινη επίδραση”.}

ΣΚ: Γνωρίζετε κάποια πρωτοβουλία σχετική με την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση;

ΑΨ: To Water Footprint Network είναι ένα Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο που εκτιμά το υδατικό αποτύπωμα προϊόντων, επιχειρήσεων, οργανισμών, κ.λπ. Το Global Footprint Network εκτιμά το οικολογικό αποτύπωμα της κατανάλωσης. Το ντοκυμαντέρ Cowspiracy παρέχει μια πολύ καλή συλλογή δεδομένων που μπορεί να αξιοποιηθεί εικαστικά. Η ιστοσελίδα Truth or Drought περιέχει επίσης μια πολύ καλή και συνεχώς αυξανόμενη συλλογή δεδομένων. Όλα αυτά τα στοιχεία μπορούν να εμπνεύσουν καλλιτεχνική δημιουργία. Επίσης υπάρχουν διάφορες πρωτοβουλίες και sites zero waste κατανάλωσης ανά τον κόσμο (βλ. Bea Johnson, Trash is for tossers, ομάδες στο facebook, κ.λπ.) που προσφέρουν ιδέες και κινητοποίηση για μια πιο απλή ζωή ή για επανάχρηση υλικών που δεν μπορούν να ανακυκλωθούν. Όχι μακριά μας, το Πλαστικουργείο χρησιμοποιεί πλαστικά που δεν γίνονται δεκτά στον συμβατικό μπλε κάδο για να δημιουργήσει αντικείμενα. Όμως ο όγκος των σκουπιδιών που δημιουργούμε με ιλιγγιώδη ρυθμό με την ζωή μας δεν μπορεί να αξιοποιηθεί ούτε από χιλιάδες Πλαστικουργεία. Άκουσα πρόσφατα ότι με την διαθέσιμη τεχνολογία απαιτούνται 12 χρόνια για να ανακυκλωθούν όσα ρούχα πωλούνται σε 48 ώρες. Αν υπάρχει έστω και ένα ψήγμα αλήθειας εδώ, αυτοί οι αριθμοί δείχνουν ότι η κατάσταση είναι δραματική.

''Αν θέλω να μην βουλιάξει η βάρκα μου, πρέπει πρώτα να κλείσω τις μεγάλες τρύπες και μετά να κλείσω τις μικρές, και όχι το ανάποδο''.

Θα πρέπει πάντως να τονιστεί ότι η περιβαλλοντική καταστροφή που προκαλεί η κατανάλωσή μας αποτελείται κυρίως από το φαγητό που επιλέγουμε και όχι από το πλαστικό και τις συσκευασίες. Με άλλα λόγια, αν πάω στο σουπερμάρκετ με δικό μου δοχείο για να αγοράσω ένα κιλό κρέας εξοικονομώ 10-20 γραμμάρια πλαστικού (περ. 60-120 γραμμάρια διοξειδίου του άνθρακα) αλλά επιβαρύνω το περιβάλλον με 23 κιλά διοξειδίου του άνθρακα για το περιεχόμενο του τάπερ μου. Ενώ αν στο τάπερ βάλω ένα κιλό φακές ή φασόλια επιβαρύνω με 1-2 κιλά διοξειδίου του άνθρακα. Άρα αυτό που πρέπει να κάνω πρώτα είναι να μάθω πώς να τρώω φακές και φασόλια και, αφού καταφέρω αυτό, τότε να μάθω πώς να γλυτώσω πλαστικές συσκευασίες. Αν θέλω να μην βουλιάξει η βάρκα μου, πρέπει πρώτα να κλείσω τις μεγάλες τρύπες και μετά να κλείσω τις μικρές, και όχι το ανάποδο.

_{Πόσα αέρια θερμοκηπίου δημιουργεί κάθε ημέρα ανθρώπινης διατροφής.}

Παρατηρώ (και δεν είμαι η μόνη) πως οι πιο αδρανείς πηγές ενημέρωσης έχουν υπάρξει η Greenpeace, η WWF, και άλλες γνωστές ΜΚΟ. Πιστεύω ότι προκειμένου να μην χάσουν χρηματοδότες, ασχολούνται επιφανειακά με τα θέματα, δεν αναδεικνύουν σοβαρά θέματα, και δεν παροτρύνουν τον κόσμο σε ουσιώδεις καθημερινές δράσεις. Πάλι το άτομο βρίσκεται στη ρίζα της αλλαγής, και εδώ.

Επίσης παρατηρώ ότι οι διεθνείς οργανισμοί, όπως π.χ. τα Ηνωμένα Έθνη, δείχνουν μεγάλη μεροληψία στις αλλαγές συμπεριφοράς που προτείνουν στους απλούς ανθρώπους. Το παράδοξο είναι ότι χρόνια τώρα τα Ηνωμένα Έθνη παράγουν γνώση που δείχνει ότι πρέπει να υιοθετήσουμε όλοι βίγκαν διατροφή (τουλάχιστον αυτό) αλλά οι κειμενογράφοι που απευθύνονται στο ευρύ κοινό αποφεύγουν να υποδείξουν αλλαγές προς τα εκεί. Μιλούν και αυτοί για λάμπες και ποδήλατα και γενικόλογες εκδηλώσεις “ευαισθητοποίησης” (προς έναν αόρατο απροσδιόριστο εχθρό) στην εργασία, στην κοινότητα, στα σχολεία, κ.λπ. Μια ματιά στην ιστοσελίδα που φτιάχνουν κάθε χρόνο για την Παγκόσμια Ημέρα του Περιβάλλοντος (5 Ιουνίου) θα σας πείσει για τον παραλογισμό. Συστηματικά στρέφουν την καλωσύνη και την ευαισθησία των ανθρώπων σε λάθος μεριά.

Το Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Water Footprint Network στην Ολλανδία, χρόνια τώρα παράγει έρευνα που δείχνει ότι τα φυτικά τρόφιμα έχουν δραματικά μικρότερο υδατικό αποτύπωμα από τα ζωικά. Το φωνάζουν, αλλά ποιος ακούει; Σίγουρα όχι το κράτος και τα σχολεία. Αν κοιτάξετε τα βιβλία περιβάλλοντος του Δημοτικού, δεν θα βρείτε την πληροφορία ότι αν κάποιος φάει ένα μπιφτέκι από φακές αντί για ζωικό εξοικονομεί νερό που γεμίζει 4 μπανιέρες. Όμως το παιδί μου για να πάρει άριστα στο μάθημα του Περιβάλλοντος πρέπει να μάθει ότι πρέπει να κλείνουμε τη βρύση όταν βουρτσίζουμε δόντια (κάτι που εξοικονομεί 6 λίτρα νερού το λεπτό). Ενώ πρώτα θα έπρεπε να μαθαίνει ότι πρέπει να επιλέγει φακές αντί για κρέας για να εξοικονομήσει 1.000 λίτρα σε ένα γεύμα. Σαφώς μαθαίνουμε να βάζουμε προτεραιότητες στη λάθος μεριά και μαθαίνουμε στα παιδιά μας λάθος πράγματα.

_{Πόσο νερό απαιτείται για να παραχθεί μία θερμίδα του φαγητού μας.}

Άρα τι μας μένει; Ούτε οι νόμοι, ούτε το κράτος, ούτε οι περιβαλλοντικές οργανώσεις, ούτε οι επιχειρήσεις, ούτε τα σχολεία δεν βοηθούν στ’ αλήθεια. Μας μένει το μυαλό μας, το πορτοφόλι μας, το ψυγείο μας. Αλλά με αυτά μπορούμε να δράσουμε άμεσα, σήμερα.

ΣΚ: Τι χαρακτηρίζετε εσείς ως περιβαλλοντική δυσφορία και περιβαλλοντική δυστοπία;

ΑΨ: Δεν γνωρίζω τους όρους "περιβαλλοντική δυσφορία" και "περιβαλλοντική δυστοπία". Παρόλα αυτά νομίζω πως ήδη την βιώνουν άνθρωποι και άγρια ζώα (περιλαμβανομένων των πληθυσμών των εντόμων). Θα εξηγήσω γιατί. Ο άνθρωπος επιδρά στο περιβάλλον μέσω της κατανάλωσης πόρων και μέσω της συνεχούς αύξησης του πληθυσμού του. Μέσα στα τελευταία 60 χρόνια ο ανθρώπινος πληθυσμός έχει σχεδόν διπλασιαστεί ενώ ο πληθυσμός των άγριων ζώων έχει μειωθεί κατά 60%. Τα άγρια ζώα δεν επιλέγουν να μειωθούν, απλώς λόγω της ανθρώπινης επέκτασης διαθέτουν όλο και λιγότερο ζωτικό χώρο για την ικανοποίηση των δικών τους αναγκών για τροφή και ασφάλεια. Υπό αυτήν την έννοια, το ανθρώπινο είδος ασκεί βία όχι μόνο στα ζώα που θεωρεί χρήσιμα (για τροφή, ένδυση, διασκέδαση, κ.ά.), αλλά σε όλα ανεξαιρέτως τα ζώα του πλανήτη.

Επίσης, η ικανοποίηση των αυξανόμενων αναγκών αυτού του αυξανόμενου ανθρώπινου πληθυσμού απαιτεί χώρο και πόρους. Μία άλλη σημερινή έκφραση αυτής της περιβαλλοντικής δυσφορίας μπορεί να είναι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος σε περιοχές απόρριψης σκουπιδιών και γύρω από εκτροφεία ζώων οι οποίες κατά κανόνα βρίσκονται κοντύτερα σε πληθυσμούς χαμηλού εισοδήματος, παρά υψηλού, βλ. συζήτηση για περιβαλλοντική δικαιοσύνη.

Προσωπικά νιώθω (περιβαλλοντική;) δυσφορία όταν οδηγώ και βλέπω καλλιεργημένες εκτάσεις όσο πάει το μάτι (εκεί παλιά υπήρχε δάσος και άγρια ζώα), όταν περνώ δίπλα από κάδους απορριμμάτων, όταν βρίσκομαι σε παιδικά πάρτι και μαζεύουν τα σκουπίδια σε σακούλες, όταν μου φέρνουν τα παιδιά πλαστικά κουταλάκια μιας χρήσης από το σχολείο που τους τα μοιράζουν για να φάνε γλυκό. Ενώ τα δικά μου παιδιά χρησιμοποιούν τα δικά τους, φέρνουν τα πλαστικά σπίτι για να μην καταλήξουν στον κανονικό κάδο σκουπιδιών, όπως μου λένε ότι γίνεται ακόμα και με τα αχρησιμοποίητα. Δηλαδή, το σύστημα που τα αναγκάζει να γίνουν παθητικοί χρήστες πλαστικού δεν έχει ασχοληθεί με το τι θα απογίνει μετά όλο αυτό το πλαστικό. Θεωρώ απαράδεκτο να έχουμε φτιάξει έναν πολιτισμό στον οποίον δημιουργούμε σκουπίδια και ρύπανση για να ζήσουμε και να διασκεδάσουμε, ειδικά όταν υπάρχουν εναλλακτικές όπως π.χ. τα γυάλινα ποτήρια, τα κανονικά μαχαιροπήρουνα….

Νιώθω ότι βιώνουμε μια πολύ μυωπική αντίληψη του ευ ζην. Ως κοινωνίες, άτομα, επιχειρήσεις, θα πρέπει να επανασχεδιάσουμε τα πάντα (παραγωγή, προϊόντα, εκπαίδευση, αξίες) με γνώμονα όχι την ευχαρίστησή μας ή την άμεση ικανοποίηση των αναγκών μας, αλλά με γνώμονα την μηδενική επίπτωσή μας στο περιβάλλον. Μόνο έτσι θα δείξουμε έμπρακτα ότι νοιαζόμαστε (τουλάχιστον) για τα παιδιά μας.

ΣΚ: Πιστεύετε ότι η αυτή η μέρα ανήκει στο μακρινό μέλλον;

ΑΨ: Σαφώς όχι. Έχουμε 12 χρόνια (έως το 2030) για να δράσουμε. Από ό,τι διαβάζω, η θερμοκρασία ήδη έχει αυξηθεί 1 βαθμό και βιώνουμε κάποιες συνέπειες: ακραία καιρικά φαινόμενα, λιώσιμο πάγων, μείωση εντόμων (τα χρειαζόμαστε και γιατί γονιμοποιούν τα φυτά), φωτιές, πλημμύρες, κ.ά.. Αν συνεχίσουμε “ως έχει”, τo 2030 θα έχουμε χάσει την ευκαιρία να συγκρατήσουμε την αύξηση της θερμοκρασίας κάτω από τον 1,5 βαθμό, κάτι που θα επιταχύνει και θα κάνει πιο δραματικές τις συνέπειες και δυσχερέστερη την αντιμετώπισή τους. Αν δεν δράσουμε μέχρι τότε, θα υποστούμε πολλά δεινά και η ζωή μας και των παιδιών μας θα είναι πολύ διαφορετική και πολύ δύσκολη.

Πρέπει να πάρουμε στα σοβαρά την κατάσταση στα χέρια μας. Από τον Οκτώβριο αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι μας έχουν μείνει μόνο δώδεκα κρίσιμα χρόνια. Υπάρχουν στοιχεία και επιχειρήματα που δείχνουν ότι η πιο αποτελεσματική πρακτική λύση που έχουμε στα χέρια μας είναι η στροφή στην vegan διατροφή. Είναι εύκολη, είναι φθηνή, δεν επηρεάζει την ποιότητα ζωής μας (αν δεν δοκιμάσεις βέβαια, μπορεί να πιστεύεις το αντίθετο), μειώνει τα αέρια θερμοκηπίου που προκύπτουν από την παραγωγή αλλά και τις μεταφορές και την συντήρηση τροφίμων. Η λύση δεν είναι η μείωση, αλλά η εξάλειψη των ζωικών τροφίμων ταυτόχρονα με την προσπάθεια μείωσης των μεταφορών, της κατανάλωσης υλικών, των απορριμμάτων μας, της μείωσης ή σταθεροποίησης του πληθυσμού. Αυτά είναι τα σοβαρά θέματα που πρέπει να λύσουμε ως κοινωνίες και να εκπαιδεύσουμε τον κάθε άνθρωπο για να αποφασίσει, και όχι το μέγεθος των ψαριών που τρώμε, οι λάμπες εξοικονόμησης, οι πλαστικές σακούλες στο ταμείο – όλα αυτά μας αποσπούν ενέργεια και προσοχή από αλλαγές που έχουν πολύ μεγαλύτερη αποτελεσμα­τικό­τητα.

Τελευταία υπάρχουν άνθρωποι που διαδηλώνουν και παίζουν θέατρο στο δρόμο προσπαθώντας να καλέσουν τους “άλλους” (τους πολιτικούς; τις επιχειρήσεις;) να βγάλουν το φίδι από την τρύπα. Αυτό δεν το καταλαβαίνω: “Κάντε εσείς κάτι γιατί εμείς δεν μπορούμε”;. Αυτό είναι λάθος στρατηγική, αν αυτό είναι το μόνο που κάνουμε. Δεν έχουμε χρόνο για θέατρο και τέτοιες πολυτέλειες, δεν έχουμε χρόνο να πείσουμε τους πολιτικούς να αλλάξουν τους νόμους (που προσωπικά πιστεύω ότι δεν πρόκειται), αν αυτά είναι τα μόνα που κάνουμε. Έχουμε όμως πάντα χρόνο να φάμε. Θα πρέπει πρωτίστως να εφαρμόσουμε άμεσα αλλαγές στην καθημερινότητά μας, τέτοιες που να ελαχιστοποιήσουμε την ανάγκη για νόμους, να στρέψουμε τις επιχειρήσεις εκεί που πρέπει, και παράλληλα να μεταφέρουμε τη γνώση και τη βοήθειά μας στους διπλανούς μας.

Όλοι γνωρίζουμε ότι οι αλλαγές στην κατανάλωση μπορούν να γίνουν άμεσα, σήμερα -- ενώ οι νόμοι αργούν και πάντα ακολουθούν την πρωτοπορία των λίγων. Οι επιχειρήσεις επίσης ανταποκρίνονται στις επιθυμίες των καταναλωτών. Αν σταματήσουμε να αγοράζουμε γαλακτοκομικά, πιστεύετε ότι θα καταστραφούν οι επιχειρήσεις γαλακτοκομικών και οι αγρότες; Κάθε άλλο! Θα μετεξελιχθούν, και μάλιστα σε χρόνο dt. Πάλι θα κερδίζουν χρήματα, αλλά κάθε ευρώ θα δημιουργεί πλέον λιγότερο πρόβλημα στο μέλλον μας και θα έχει και μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη. Άρα το ερώτημα τελικά είναι: θέλω να ανήκω στους λίγους που θα δημιουργήσουν την αλλαγή, ή όχι;

ΣΚ: Φέτος σταμάτησε η δωρεάν πλαστική σακούλα στα καταστήματα και τα super market. Πιστεύετε ότι θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο και με τις πλαστικές συσκευασίες ή τις συσκευασίες μίας χρήσης;

ΑΨ: Φυσικά. Οι άνθρωποι και οι επιχειρήσεις βρίσκουν εναλλακτικές μεσοπρόθεσμα για τα πάντα. Αν καταργηθούν οι πλαστικές συσκευασίες θα βρούμε τρόπο να επιβιώσουμε, τι λέτε;

ΣΚ: Σας ευχαριστώ πολύ για τη συζήτηση.

ΑΨ: Εγώ σας ευχαριστώ για τις πρωτότυπες ερωτήσεις σας.

^{Η Σοφία Κυριακού είναι εικαστικός και εκπαιδευτικός εικαστικών μαθημάτων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας στο εργαστήριο του Γ. Ψυχοπαίδη και στη Βαρκελώνη στο Universidad de Barcelona – Facultat de Bellas Artes συμμετέχοντας στο πρόγραμμα Erasmus. Το χρονικό διάστημα 2007-2011 δίδαξε ζωγραφική και σκηνογραφία στο Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών (ΤΕΕΤ) του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας στη Φλώρινα ως Ειδικός Επιστήμονας. Έχει κάνει έξι ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε πολλές ομαδικές, ενώ έργα της βρίσκονται σε δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές. Την περίοδο 2012-2014 δημιούργησε, μαζί με συνάδελφό της, τον χώρο Owl Art Space και την εικαστική τριλογία Μετρολόγος. Από το 2014 έως το 2017 δίδαξε στο πρόγραμμα δια βίου εκπαίδευσης του ΤΕΕΤ Φλώρινας του ΠΔΜ στην Αθήνα. Βρίσκεται σε διαδικασία ολοκλήρωσης του διατμηματικού μεταπτυχιακού “Εφαρμοσμένη Κλινική Κοινωνιολογία και Τέχνη” του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Φλώρινας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας και είναι ιδρυτικό μέλος της ομάδας Tidal Flow Art μαζί με τους Τζέννυ Τσουμπρή, επιμελήτριας εκθέσεων, και της εικαστικού Πένης Κουβαρά.Με την ομάδα παρέμβασης 15 εικαστικών που συντόνισε η Tidal Flow Art δημιούργησαν το οικολογικό project Φλέβες. Το έργο αυτό αποτελεί μία πρόταση οικολογικής ευσυνειδησίας με τη συλλογική δράση παρέμβασης στο νησί Φλέβες που διοικητικά ανήκει στο δήμο Βάρης-Βούλας-Βουλιαγμένης και του καθαρισμού των ακτών του που βρίσκονται απέναντι από την Αττική από τα σκουπίδια, με στόχο μία νέα βιωματική οπτική οικολογικής ευαισθητοποίησης. Η δράση αυτή αποτελεί εκπαιδευτικό εργαλείο που επιστρέφει στην κοινωνία μέσω του βιωματικού χαρακτήρα της τέχνης. Αφορά στη δημιουργική προσέγγιση της εικαστικής κοινότητας σχετικά με τη βίαιη αλλαγή του τοπίου από την ανθρώπινη δραστηριότητα και αποτελεί μία διερεύνηση της οικολογικής διάστασής του, με αντικείμενο τις εικόνες που φανερώνουν το ανθρώπινο αποτύπωμα στο τοπίο, το οποίο αλλάζει ραγδαία και ορίζεται ως μετατοπίο. Η εξουσιαστική σχέση του ανθρώπου προς το περιβάλλον του, ιδιαιτέρως τα τελευταία χρόνια, ήταν η αφορμή της δράσης καθαρισμού των ακτών της νήσου από τα απορρίμματα τα οποία συλλέχθηκαν από τη νησίδα και αξιοποιήθηκαν με σκοπό τη δημιουργία εικαστικών έργων. Τα έργα αυτά εκτίθενται και προβάλλονται σε μία σειρά παρουσιάσεων, εικαστικών εκδηλώσεων, και εργαστηρίων που έχουν σκοπό την ενίσχυση της οικολογικής συνείδησης του κοινού. Η τελευταία παρουσίαση έγινε τον Μάιο του 2019 στη διεθνή διοργάνωση Platforms Project που πραγματοποιήθηκε στον εκθεσιακό χώρο «Νίκος Κεσσανλής» της ΑΣΚΤ.Στοιχεία της παραπάνω συζήτησης χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα της διπλωματικής διατριβής της κ. Κυριακού με τίτλο: "fleVes. The eco art project. Η δημιουργική προσέγγιση της εικαστικής κοινότητας σχετικά με τη βίαιη αλλαγή του τοπίου από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Παιδαγωγικές εφαρμογές."}

Η Αναστασία Ψειρίδου είναι Καθηγήτρια Οικονομικών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Στο μεταπτυχιακό της μάθημα, που προσφέρεται στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών "Εφηρμοσμένων Οικονομικών & Περιφερειακής Ανάπτυξης" στην κατεύθυνση "Εφηρμοσμένων Οικονομικών & Διοίκησης" πραγματεύεται θέματα που διασυνδέουν θέματα διατηρήσιμης οικονομικής δραστηριότητας, υπεύθυνης κατανάλωσης και παραγωγής "πράσινης" επιχειρηματικότητας, και εταιρικής κοινωνικής υπευθυνότητας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το νέο της βιβλίο με τον Ομότιμο Καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Θεόδωρο Λιανό, με τίτλο "Σώζοντας τον πλανήτη", στο οποίο αναλύουν καίρια ζητήματα για το περιβάλλον και την οικονομική ανάπτυξη.

© Σοφία Κυριακού, Αναστασία Ψειρίδου & Vegan Times 21-06-2019